نکات نگارشی - بخش دوم

علامت پرسش (؟)

علامت پرسش نیز، مانند نقطه، فقط به کلمه پیش از خودش می‌چسبد.
1. در پایان جملات سؤالی.
مثال: آیا می‌دانید مهم‌ترین دلیل ایجاد تورم چیست؟
2. نشان دادن نایقینی.
مثال: بیل گیتس با 48 (؟) میلیارد دلار دارایی، ثروتمندترین فرد روی زمین است.
3. نشان دادن مفهوم استهزا یا تشکیک.
مثال: او یک هنرمند (؟) برجسته است.
6.    علامت پرسش درعباراتی به کار می‌رود که: 
1.    در پایان جمله‌های پرسشی
2.    برای نشان دادن مفهوم تردید یا استهزا
     فقط یه نکته در مورد علامت سوال:
   " هرگاه جمله به صورت استفهام انکاری (تاکید در منفی) آمده باشد علامت سوال نمی خواهد و به جای آن علامت تعجب قرار می گرد. مثل: نه این است که جزای نیکی نیکی، وجزای بدی بدی است!"

علامت تعجب یا توجه (!)

علامت تعجب نیز، مانند نقطه و علامت سؤال، فقط به کلمه پیش از خودش می‌چسبد و با کلمه بعدی، فاصله دارد.
این علامت در دو جایگاه قابل استفاده است.
1. پس از جملات تعجبی، عاطفی یا صرفاً برای تأکید روی محتوا و جلب‌توجه خواننده.
مثال: این قافله عمر عجب می‌گذرد!
2. پس از حروف ندا و منادا.
مثال: ای مرد بزرگ! تو را چه شده است؟
این علامت تنها نشانه ی تعجب نیست، بلکه در پایان جمله هایی به کار می رود که مبین یکی از حالات شدید نفسانی و عاطفی است از قبیل: تعجب، تاکید، اخطار، تحسین، تحقیر، تنفر، ترحم، شک و ترید، امر و نهی، تهدید، آرزو، حسرت، دعا، ندا، خطاب و … است
 (یعنی بعد از اتمام همه ی جملاتی که این حس ها توش دیده شد باید علامت تعجب قرار بگیره!)

علامت دونقطه یا کولون (:)

علامت دونقطه، حتماً به کلمه پیش از خودش می‌چسبد و با کلمه بعدی، فاصله دارد.
این علامت نیز در چند محل کاربرد دارد که مهم‌ترین موارد آن در ادامه آمده‌اند.
1. پیش از نقل‌قول.
مثال: در پاسخ به او گفتم: «این موضوع کاملاً شخصی است».
2. شرح، شمارش و ذکر اقلام.
مثال: دو چیز آفت سخن است: گفتن به وقت خاموشی و خاموشی به وقت گفتن.
علامت دو نقطه در عباراتی به کار می‌رود که:
1.    قبل از نقل‌قول
2.    هنگام برشمردن اجزای یک چیز
3.    جلوی کلماتی که می‌خواهیم آن‌ها را معنی کنیم.

علامت‌ نقل‌قول یا گیومه («»)

این دو علامت به صورت زوجی و با هم به کار می‌روند. کاربردهای گیومه، در ادامه آمده است. گیومه باز (که ابتدای نقل‌قول را مشخص می‌کند) به کلمه بعد از خودش می‌چسبد. در مقابل، گیومه بسته (که در انتهای نقل‌قول می‌آید)، فقط به کلمه قبل از خودش می‌چسبد.
1. نقل‌قول مستقیم از یک منبع یا فرد، با بیان عین عبارت.
مثال: مولوی در این باره، چنین می‌سراید: «هم‌دلی از هم‌زبانی بهتر است».
2. تأکید بر کلمات مهم، فنی یا تخصصی، که برای نخستین بار در متن استفاده می‌شوند.
مثال: بشر با توسعه «هوش مصنوعی»، به دنبال ایجاد ابزارهایی است که به جای او، فکر کنند. در واقع، قرار است هوش مصنوعی جایگزین قوه تشخیص و پردازش ما بشود؛ همان‌طور که «قدرت مصنوعی» جایگزین ماهیچه‌های انسان و اسب‌ها شد.
وقتی بخواهیم عین سخن یا نوشته‌ی کسی دیگر را بیاوریم مثال: سعدی می گوید: “همه کس را عقل خود به…”
برای تاکید روی یک کلمه یا اصطلاح مثال: علی امروز کیفش را در "خانه" جا گذاشت
هنگام ذکر عنوان اشعار و روزنامه ها و اثار هنری. مثال: شعر " قصیده"

علامت نقطه‌ویرگول یا سِمی‌کولون (؛)

این علامت، مفهومی میان نقطه و ویرگول را دارد و عموماً برای جداسازی جملاتی به کار می‌رود که با هم، عبارت بزرگ‌تری را ایجاد می‌کنند. این کاربرد مشابه با کاما یا ویرگول است؛ با این تفاوت که در اینجا، جملات جدا شده با نقطه ویرگول، می‌توانند به تنهایی، معنای نسبتاً کاملی داشته باشند. در خصوص فاصله‌گذاری نیز، نقطه ویرگول، دقیقاً مانند نقطه و ویرگول است و فقط به کلمه پیش از خودش می‌چسبد.
مثال: او امروز صبح اینجا آمد؛ مدتی با من و بقیه دوستان صحبت کرد؛ چایی و کیک خوردیم؛ بعد از یک ساعت هم به فرودگاه رفت.

علامت‌ پارانتز (())

این دو علامت حتماً با یکدیگر استفاده می‌شوند و کاربرد اصلی آن‌ها، بیان کلمه، عبارت، توصیف یا جمله، خارج از متن جمله اصلی است؛ به نحوی که با حذف این بخش، لطمه‌ای به معنای جمله وارد نشود. مانند گیومه، پارانتر باز، به کلمه پس از خودش و پارانتز بسته، به کلمه پیش از خودش می‌چسبد. کاربردهای پارانتز در ادامه آمده است:
1. بیان معنی و معادل یک واژه.
مثال: الگوریتم‌های فرا ابتکاری (متاهیوریستیک) از مهم‌ترین ابزارهای حل مسائل پیچیده بهینه‌سازی هستند.
2. بیان توضیح بیشتر.
مثال: در نگارش دفتر دوم مثنوی معنوی (همان‌طور که خود مولوی نیز در ابتدای دفتر توضیح می‌دهد) تأخیری ناخواسته پیش آمده است.
علامت پارانتز در جملاتی به کار می‌رود که:
1.    معنی و معادل یک کلمه
2.    توضیح بیشتر
برای آوردن توضیح اضافی در یک جمله مثل: الفبای اوستایی ( مشتمل بر 44 حرف) از ساده ترین الفباهای جهان است.

علامت‌ کروشه یا قلاب ([])

این دو علامت حتماً با یکدیگر استفاده می‌شوند. نحوه درج آن‌ها، مشابه پارانتز است؛ با این تفاوت که محتوای داخل کروشه‌ها، بخشی از اصل مطلب نیستند و بر حسب تشخیص یا نیاز، به متن اضافه می‌شوند. کاربردهای کروشه، در ادامه آمده‌اند.
1. افزودن کلمات و عبارات برای کامل‌تر کردن آن.
مثال: آن مرد این کتاب را به من هدیه داد و [تو آن را] از من به زور گرفتی.
2. بیان حالات و احساسات، به خصوص در نمایشنامه‌ها.
مثال: رعنا [در حالی که فنجان چای را به آرامی روی میز می‌گذارد] می‌گوید: چرا این را همان موقع به من نگفتید؟

علامت خط تیره (-)

کاربردهای خط تیره در ادامه آمده‌اند.
1. برای اشاره به دو یا چند جنبه مختلف از یک پدیده. در این حالت، خط تیره با هیچ یک از دو کلمه قبل و بعدش، فاصله ندارد.
مثال: این موضوع از منظر سیاسی-اقتصادی قابل بررسی است.
2. برای جدا کردن جمله معترضه. در این حالت، خط تیره با هر دو کلمه قبل و بعد از خودش، فاصله دارد.
مثال: آموزش برنامه‌نویسی – که امروزه یکی از مهارت‌های ضروری و پایه هر دانشجو شده است – هیچ گاه به این آسانی نبوده است.
3. به معنای «تا» و «به» کاربرد دارد. در این حالت، خط تیره با هیچ یک از دو کلمه قبل و بعدش، فاصله ندارد.
مثال: هواپیمای تبریز-تهران، بدون تأخیر پرواز خواهد کرد.
مثال: فاصله سنی 12-15 سال، یکی از حساس‌ترین زمان‌های زندگی است.
4. برای جدا کردن طرفین گفتگو در بیان مکالمه بین دو نفر. در این حالت، جمله با خط تیره شروع می‌شود و میان خط تیره و کلمه بعدی، رعایت فاصله ضروری است.
علامت خط تیره در عباراتی کاربرد دارد که:
در ابتدای مکالمات
مثال از فیلم پاپیون:
این تنها راه نجات ماست؛ مگر نه؟
بله.
فکر می‌کنی موفق می‌شویم؟
مگر فرقی هم می‌کند؟

جمع بستن نادرست اسامی

جمع بستن کلمات فارسی با روش‌های جمع عربی، یکی از شایع‌ترین غلط‌های نگارشی و گفتاری در فارسی است. چند نمونه از این اشتباه‌ها، در ادامه آمده است.

1. جمع بستن کلمات فارسی با پسوند جمع مؤنث «ات» عربی.

مثال: گزارشات، سفارشات، دستورات، نمرات، فرمایشات و آزمایشات همگی غلط هستند و باید به صورت گزارش‌ها، سفارش‌ها، مشاهده‌ها، دستورها، نمره‌ها، فرمایش‌ها و آزمایش‌ها نوشته شوند.

2. جمع بستن کلمات فارسی با پسوند «ین» عربی.

مثال: بازرسین صحیح نیست و باید به صورت بازرسان جمع بسته شود.

3. جمع مکسر (شکسته) کلمات فارسی با قواعد عربی.

مثال: استاد یک کلمه فارسی است و جمع بستن آن به صورت اساتید، صحیح نیست و باید به صورت استادان یا استادها جمع بسته شود. همین‌طور کلمه بندر فارسی است و جمع بستن آن به صورت بنادر، صحیح نیست.

 استفاده از تنوین پس از کلمات فارسی

افزودن تنوین به کلمات غیر عربی صحیح نیست.
مثال: کلمات گاهاً، جاناً و تلفناً صحیح نیستند و مثلاً می‌توان به جای آن‌ها از این عبارات استفاده کرد: گهگاه، از نظر جانی، و به صورت تلفنی.

استفاده از قالب کلمات عربی بر روی ریشه غیر عربی

کلمات نقش، کفش و قند همگی فارسی هستند؛ اما غلط مصطلح است که بر وزن فعّال، از این کلمات صفت مبالغه به صورت نقاش، کفاش و قناد ساخته شده است، که برای اسامی مشاغل استفاده می‌شود. هر چند این موارد بسیار پرکاربرد هستند، اما در واقع از نظر زبانی، کلمات صحیحی محسوب نمی‌شوند. به عنوان یک مثال دیگر، مُهر یک کلمه فارسی است و استفاده از آن برای ساختن صفت مفعولی به صورت ممهور، صحیح نیست.

 افزودن تنوین به کلمات عربی غیر منصرف

کلماتی مانند اقل و اکثر، صفت تفضیلی هستند و به دلیل غیر منصرف بودن، امکان افزودن تنوین به آن‌ها وجود ندارد. از این‌رو، استفاده از کلماتی نظر اقلاً یا اکثراً، از نظر قواعد زبان عربی صحیح نیست و استفاده از آن‌ها در فارسی نیز، اشتباه است. به جای آن‌ها توصیه می‌شود از عبارت‌هایی مانند «دست‌کم»، «در بیشتر موارد»، «بیشتر زمان‌ها» یا عبارت‌های مشابه استفاده شود.

افزودن «ی» نکره به کلمات دارای «ی» نسبت

کلماتی که با افزودن «ی» نسبت به صفت تبدیل شده‌اند، امکان دریافت «ی» نکره ندارند. این مشکل، اغلب در ترکیبات وصفی اتفاق می‌افتد.
مثال: او با رویکرد محافظه‌کارانه و سنتی‎ای که داشت، تقریباً همه را از خودش رنجاند.
این جمله به یکی از دو صورت زیر، قابل اصلاح است.
الف. با افزودن «ی» نکره به موصوف
او با رویکردی محافظه‌کارانه و سنتی که داشت، تقریباً همه را از خودش رنجاند.
ب. با جابجایی دو صفت
او با رویکرد سنتی و محافظه‌کارانه‌ای که داشت، تقریباً همه را از خودش رنجاند.

حذف به قرینه لفظی نادرست و استفاده از افعال ناقص

برای پیشگیری از تکرار الفاظ، این امکان وجود دارد که جمله زیر، به شکل بهتری بازنویسی شود.

جمله اصلی  

من اتاق را تمیز کرده‌ام، همه لوازم را به دقت در آن چیده‌ام و کلید را هم به ایشان تحویل داده‌ام.

جمله خلاصه، با حذف به قرینه لفظی

من اتاق را تمیز کرده، همه لوازم را به دقت در آن چیده و کلید را هم به ایشان تحویل داده‌ام.

یکی از غلط‌های رایج در نگارش فارسی، استفاده از این حذف به قرینه لفظی، در محل نامناسب است. به طوری که باعث ایجاد افعال ناقص می‌شود.

استفاده نادرست از حذف به قرینه لفظی

من این موضوع را قبلاً گفته و در جلسه آتی نیز، با تأکید بیشتر خواهم گفت.

استفاده درست از حذف به قرینه لفظی

من این موضوع را قبلاً گفته‌ام و در جلسه آتی نیز، با تأکید بیشتر خواهم گفت.

ایجاد مصدر نادرست با پسوند «یّت» عربی با کلمات فارسی

افزودن پسوند مصدرساز «یّت» به کلمات فارسی، اشتباه است. از این‌رو، ترکیب‌هایی مانند ایرانیّت، منیّت و زنیّت، صحیح نیستند.

صفت مؤنث نادرست برای کلمات غیر عربی یا کلمات غیر مونت

عباراتی مانند نامه مربوطه، بخش مربوطه، بخش‌نامه واصله، پرونده متشکله و مشاهدات عدیده، همگی غلط هستند.

استفاده از پیشوند «لا» یا «بلا» در ابتدای کلمات غیر عربی

به عنوان مثال، یکی از ترجمه‌های رایج برای عبارت Real-Time در فارسی، کلمه مرکب «بلادرنگ» است که به دلیل فارسی بودن کلمه «درنگ»، صحیح نیست و باید به صورت «بی‌درنگ» یا هر عبارت مناسب دیگر، تصحیح شود.

مکان نامناسب حرف مفعولی «را» در جملات

حرف مفعولی «را» باید در نزدیک‌ترین محل ممکن به مفعول قرار بگیرد.

استفاده نادرست از «را»

به عنوان مثال جمله زیر را در نظر بگیرید: من این موفقیت تحصیلی، که نشان‌دهنده بخشی از روحیه تلاشگر شماست را، به شما و خانواده محترمتان تبریک می‌گویم.

استفاده درست از «را»

این جمله باید به صورت زیر بازنویسی و تصحیح شود: من این موفقیت تحصیلی را، که نشان‌دهنده بخشی از روحیه تلاشگر شماست، به شما و خانواده محترمتان تبریک می‌گویم.